nostrum librum dono datum fuisse vel Romano pontifici, vel templo principis apostolorum, forsitan Basilicae S. Petri Romanae. Nam illud quem v. 2. aut ad personam episcopalem, aut ad ecclesiam referendum est. Jam hunc thesaurum aut adeptus est (nescitur quo modo) Theobaldus episcopus, quem, ut vidimus, aliunde constat monasterium Amiatinum donatione librorum manu scriptorum ornavisse, aut potius Petrus quidam Abbas, qui v. 5. nominatur. Is enim nomen suum cum ecclesiae Amiatini monasterii titulo intrusit, neglectis poetici metri legibus, hoc modo:

Cenobium ad eximii merito
Venerabile Salvatoris

Petrus Longobardorum etc.

Unde intelligitur, hunc donatorem libri et fraudatorem inscriptionis, sua tempora suumque munus respicientem, nefas non duxisse, a metri et veritatis legibus temeraria mutatione discedere.

Quapropter BANDINI I. c. locum critice sanandum censuit, et feliciter sanavit; nam diplomatica fide et solertia sensum contextumque probabilem restituit. Literam enim C, a qua incipit primus epigrammatis versus, vidit esse manu primi scriptoris exaratam, itemque literam E verbi Cenobium fuisse formatam a linea curvata literae V; гаsuram insuper sequentem occupare spatium quatuor literarum; similiterque rasuram ultimae vocis ejusdem hemistichii habere spatium quinque literarum. Quae omnia oculorum inspectione loci mendosi confirmantur. Adde, ex ultimo epigrammatis disticho intelligi, respiciendum esse ad personam inter caelites relatam. Unde hunc talem versum refecit:

Culmen ad eximii merito venerabile Petri. Vocula ad pendet a voce mitto v. 8. Jam culmen dictum est in vetere ecclesia de primatu apostolico sedis Romanae, id quod haud difficile est exemplis probari. Visuntur enim adhuc Romae in ecclesia S. Sabinae carmina musivo opere a. circiter CCCCXXIV. constructo expressa, in laudem Coelestini I. Romani pontificis, quae ita habent

Culmen apostolicum cum Celestinus haberet
Primus ut in toto fulgeret episcopus orbe
Haec quae miraris fundavit presbyter urbis
Illyrica de gente Petrus vir nomine tanto
Dignus ab exortu Christi nutritus in aula
Pauperibus locuples sibi pauper qui bona vitae
Praesentis fugiens meruit sperare futuram 1).

Superest, ut evincatur, quis sit in locum abbatis Petri Longobardorum, qui v. 5. eraso nomine antiquo suum substituit, reponendus. Antiquae vero scripturae tantum litera E superest.

Jam BANDINI curiose volvens librum, ut scriptorem primumque donatorem quoquo modo indicatum detegeret, anteaquam in verum inciderat, propter verba v. 6. extremis de finibus Abbas, de Abbate quodam Angliae aut Germaniae, qui pontifici Romano muneri dederit codicem, cogitandum esse conjecit. Sed mox in meliorem sententiam deductus est. Etenim in calce libri Exodi majoribus graecis literis nomen scriptoris ita enuntiatum invenit: 0 KYPIC CEPBANAOC AIПOIHCEN, id est DOMINUS SERVANDUS FECIT. Hoc reperto nomine svona clamavit, et jure; nam ultra progredi licuit. Lustratis enim Annalibus Benedictinis Jo. MABILLONI inventus est T. I. p. 86. sub anno 541. SERVANDUS, discipulus S. Benedicti, abbas monasterii a Liberio Patritio in honorem martyris Sebastiani aedificati. Liberius vir ingenuae indolis sub Theodorico rege fuit praefectus praetorio Galliarum pro Gothis, postea sub Alarico. In Campania Romana, in finibus Latii locus monasterii erat prope Alarinam civitatem, haud longe a Verolis. Unde SERVANDUS Abbas facili negotio magistrum suum Benedictum in Monte Casino 2), degentem una cum dilecta cohorte monachorum suorum adire potuit, ut coelesti institutione summi viri frueretur.

1) V. opus CIAMPINI Vet. Monum. T. I. c. XXI. p. 190. (Rom. 1690. fol.) cum tabula continente carmen.

2) V. descriptionem et brevem historiam clarissimi monasterii et bibliothecae Montis Casini in libro meo: wissenschaftl. Reise etc. I. 2.

P.

164-172.

Distabat enim mons Casinus triginta circiter passuum millibus a coenobio Servandi. Cujus rei fidem facit GREGORIUS M. in dialogorum 1. II. c. 35. his verbis: Alio quoque tempore Servandus Diaconus atque Abbas ejus monasterii, quod in Campaniae partibus a Liberio quondam Patritio fuerat constructum, ad Benedictum visitationis gratia ex more convenerat etc. Narratur etiam, Servandum a S. Benedicto testem fuisse vocatum, dum orationi per noctem ad fenestram vacaret, ut Germani, episcopi Capuani, animam in coelos abeuntem videret, ab angelis in medio lucidissimae igneae sphaerae delatam. —

Jam ex duobus primis secundi distichi vocabulis sola litera E superest, quae secundo loco vocem versus initialem componebat. Rasura autem spatium occupat, quo contineri possint duae voces, quatuordecim literis compoNunc linea restituitur hoc modo:

sitae.

Servandus Latii

Extremis de finibus Abbas

ratione simplici, et satis probabili. Proinde, qui sequun tur, versus, quibus ait abbas Servandus:

Devoti affectus pignora mitto mei,

Meque meosque optans tanti inter gaudia patris
In caelis memorem semper habere locum

videntur potius ad D. Petrum, primum pontificem, quam ad quempiam alium ejus successorem referenda esse. Cujus sententiae certa indicia et argumenta sunt in sequentibus verbis:

Quem caput ecclesiae dedicat alta fides.

Nam cum apostolus, vel, ut inter Pontificios creditur, princeps apostolorum jam in caelis beatorum consortio fruatur, Servandus pius Abbas deprecatur, ut una cum suis monachis (quos dicit meosque) locum inter eos habeat.

Mona

chi autem hi socii laborum fuisse videntur in scribendo adornandoque Bibliorum opere. Florebant enim laude calligraphiae et praestantissima alia sacrae antiquitatis monumenta perficiebant. Et scriptura quidem nostri libri castigatissima est, prolegomena pro his quidem temporibus docta sunt et copiosa, ornamenta magnifica, picturae me

morabiles. Abbas Servandus pro eo, quem aetas ferebat, gradu judicio subactus, artium liberalium aliquantum gnarus, nec inscius linguae graecae fuit, id quod e codicis accuratiore examine perspicietur. Ut uno exemplo defungar, post epigramma, de quo diximus, p. 3. est praefatio in charta purpurea majoribus, sed evanescentibus diuturnitate temporum literis eleganter scripta, qua ad lectionem sacrorum librorum Christi fideles invitantur.

Ex his, quae disputavimus, argumentisque historicis ac diplomaticis evincere tentavimus, credibile est, Servandum senem, audita Gregorii pontificis electione, qui in apostolicam sedem ascendit a. 590, et ad diem XII. Martii a. 604 summa cum laude ecclesiae praeerat, hunc codicem biblicum dono ei misisse. Tantum munus tanto viro dignum fuit. Unde ab a. fere 1036 existimatio in mentes hominum irrepsit, librum propria Gregorii manu fuisse

Narrante enim UGHELLIO in Ital. sacra III. p. 623., qui in monasterio Amiatino degerat, ut ibi chartas exscriberet, in quadam scriptura, inventa est notatio temporis, quo consecratum est templum sub Winizzone Abbate et Arialdo Clusino Episcopo, Benedicto pontifice mandante magna populorum frequentia a. 1036. Qua opportunitate caerimoniae, reliquiae Sanctorum in aris, ad quas sacerdotes litare solebant, honorifice fuerant conditae. Hujus chartae indicio aequales UGHELLII subterraneam ecclesiam, quae Crypta vocatur, inquisiverunt, submotisque altarium quorundam lapidibus, reliquias multas thecis ligneis inclusas invenerunt, obsignatas cera crocea, in qua spectabatur effigies Winizzonis abbatis. Eas cum aliis reliquiis honorificentiori loco locandas curavit UGHELLI a. 1631. Monumentum autem ibi repertum ita habet. „In nomine Domini. Amen. Anno Domini millesimo XXXVI. Ind. IV. tempore beatissimi Papae Benedicti de Tuscula, ex patre Alberico, et invictissimi Imperatoris Conradi, et Guinizzi Abbatis, consecratum est templum hoc ad honorem D. Salvatoris, et Beatae Mariae semper virginis, et multorum Sanctorum, quorum nomina sunt per singula altaria, quae continentur in hoc scripto, ad cujus consecrationem fue

rant decem, et octo inter episcopos et cardinales, inter quos fuit Venerab. Patriarcha Aquezon (int. Aquilejensis) cum comitatu Clericorum et aliorum bonorum virorum etc." Post enumerationem reliquiarum subjungitur: „Et nonnullas alias honorificentissimas et colendissimas reliquias infinitorum pene Sanctorum, quae summa cum affectione in armario loci sacrorum, sive sacristia reconditae sunt, nec non Vetus Novumque Testamentum, seu bibliam scriptam manibus beatissimi pontificis Gregorii."

Hic juvat meminisse, volumen biblicum, quatuor inprimis evangeliorum, ab antiquissimis ecclesiae temporibus inter sacra xeunha fuisse servatum, et, finita Episcopi ad populum lectione, sigillo cereo munitum. Id quod haud dubie factum est imitatione moris judaici, ex quo lex Mosaica Pentateucho scripta (in) in altari synagogae quasi loco sacrosancto condi solet hodieque conditur. Tanto igitur honore codex est habitus, ut in consecratione templi eodem cum reliquiis sacris loco secreto poneretur.

Superest, ut de Petro Abbate, a Longobardis oriundo, qui eraso nomine Servandi, suum in epigrammate nomen hunc in modum substituit:

Petrus Longobardorum extremis de finibus abbas dicantur, quae memoriae mandata sunt. Vir fuit magna auctoritate apud principes, et codicem nostrum monasterio suo comparavit, multis forsitan nummis. Privilegia item non pauca adsequutus est, ut a Guidone Imp. a. 892 amplissimum diploma pro confirmatione omnium bonorum et jurium monasterii, ut ab Arnulpho Imp. a. 896 contra laicos, qui opulentum patrimonium coenobii invaserant, ut a Christiano, episcopo Clusino, a. 911 indulgente Abbati decimas omnes 1). Ergo multum interest, ut distinguas donatorem codicis ejusque interpolatorem Petrum Abbatem Amiatinum saeculo IX. et X. florentem a scriptore et auctore Servando Abbate coenobii inferioris Italiae ordinis Benedicti, homine saeculo VI. et Gregorio M. aequali. Quo autem modo Petrus Abbas in possessionem codicis Ser

1) V. posteriorem partem historiae coenobii apud BANDINI 1. c. p. 708-711.