บทละครเรื่องอิเหนา

พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงฟื้นฟูประเพณีและพิธีกรรมหลายอย่าง เช่น พระราชพิธีลงสรง พระราชพิธีวิสาขบูชา โดยเฉพาะพระราชพิธีอาพาธพินาศ ซึ่งโปรดเกล้าฯ ให้กระทำเมื่อคราวอหิวาหตกโรคระบาดใน พ.ศ. ๒๓๖๓ ได้ทรงปั้นหุ้นพระพักตร์พระพุทธธรรมิศรราชโลกธาตุดิลก ซึ่งเป็นพระประธานในพระอุโบสถวัดอรุณราชวราราม และได้ทรงแกะสลักบานประตูพระวิหารวัดสุทัศนเทพวรารามเป็นรูปธรรมชาติที่งดงามยิ่ง

"ลายสลักบานพระวิหารวัดสุทัศน์ สลักดีไม่มีที่ไหนเหมือน ยังเปนของควรชมอยู่จนทุกวันนี้ มีคำเล่ากันสืบมาว่า ช่างที่สลักบานพระวิหารวัดสุทัศน์นั้น เมื่อทำการเสร็จแล้ว ประสงค์จะไม่ให้ใครทำได้เหมือนต่อไป จึงเอาเครื่องมือทิ้งน้ำเสียหมด ความข้อนี้จะจริงเท็จอย่างไรไม่ทราบ แต่มีความจริงอย่าง ๑ ซึ่งปรากฎในรัชกาลหลังต่อมา มีพระราชประสงค์จะทำบานอย่างพระวิหารวัดสุทัศน์ไปใช้ในที่อื่น ไม่มีช่างที่จะรับทำให้เหมือนได้"

พระองค์ได้ทรงพระราชนิพนธ์ทำนองเพลงบุหลันลอยเลื่อน (บุหลันเลื่อนลอยฟ้าหรือสรรเสริญพระจันทร์) เคยใช้เป็นเพลงสรรเสริญพระบารมีอยู่สมัยหนึ่ง

ใน พ.ศ. ๒๕๑๑ เนื่องในวาระฉลองวันพระบรมราชสมภพครบ ๒๐๐ ปี องค์การศึกษาวิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO) ได้ประกาศยกย่องพระเกียรติคุณให้พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงเป็นบุคคลสำคัญของโลก และประเทศไทยไ้ด้กำหนดให้วันที่ ๒๔ กุมภาพันธ์ของทุกปี ซึ่งเป็นวันคล้ายวันพระบรมราชสมภพเป็น "วันศิลปินแห่งชาติ"

พระองค์ได้ทรงพระราชนิพนธ์วรรณคดีหลายเรื่อง นอกจากนี้ยังโปรดให้ประชุมกวีช่วยกันแต่ง แก้ไข และปรับปรุงบทละครให้ไพเราะน่าฟังสอดรับกับจังหวะและกระบวนรำ

พระราชนิพนธ์
๑. บทละครนอกเรื่องอิเหนา

๒. บทละครเรื่องรามเกียรติ์ ตอนหนุมานไปถวายแหวนจนถึงทศกัณฐ์ล้ม และตอนพระรามประพาสป่าจนถึงพระอิศวรอภิเษกพระรามกับนางสีดา

๓. บทพากย์รามเกียรติ์ ตอนนางลอย นาคบาศ พรหมาสตร์ และเอราวัณ

๔. บทจับระบำเรื่องรามเกียรติ์ ตอนพระนารายณ์อวตาร พิราพ และนารายณ์ปราบนนทุก (พิมพ์รวมอยู่ในบทละครเบ็ดเตล็ดเรื่องรามเกียรติ์)

๕. บทละครนอกเรื่องไชยเชษฐ์ ตอนนางสุวิญชาถูกขับไล่ พระไชยเชษฐ์ตามนางสุวิญชา พระไชยเชษฐ์เข้าเฝ้าท้าวสิงหล และตอนอภิเษกพระไชยเชษฐ์

๖. บทละครนอกเรื่องคาวี ตอนท้าวสันนุราชหานางผมหอม ตอนท้าวสันนุราชชุบตัว ตอนนางคันธมาลีขึ้นเฝ้า และตอนพระคาวีรบกับไวยทัต

๗. บทละครนอกเรื่องมณีพิชัย ตอนพราหมณ์ยอพระกลิ่นขอมณีพิชัยไปเป็นทาส

๘. บทละครนอกเรื่องสังข์ทอง ตอนพระสังข์หนีนางพันธุรัต ท้าวสามนต์ให้นางทั้งเจ็ดเลือกคู่ พระสังข์ได้นางรจนา ท้าวสามนต์ให้ลูกเขยหาเนื้อหาปลา พระสังข์ตีคลี และท้าวยศวิมลตามพระสังข์

๙. บทละครนอกเรื่องไกรทอง ตอนนางวิมาลาตามไกรทองมาจากถ้ำ และตอนไกรทองตามนางวิมาลากลับไปถ้ำ

๑๐. กาพย์เห่ชมเครื่องคาวหวาน

๑๑. เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน ตอนพลายแก้วเป็นชู้กับนางพิมถึงตอนแต่งงาน ขุนแผนขึ้นเรือน ขุนช้างถึงเข้าห้องนางแก้วกิริยา นางวันทองทะเลาะกับลาวทอง

(เรียบเรียงจาก นามานุกรมวรรณคดีไทย ชุดที่ ๒ ของมูนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา โดย ลักษณา โตวิวัฒน์ และ กุสุมา รักษมณี)