aanzijn gaf, evenzeer beseft werd als een záchte, zégenbrengende hand. „Mit der mächtigen Waffe" zegt Hammurabi, „welche Zamama und Istar mir verliehen, mit dem Scharfblick, den Ea mir bestimmt, mit der Weisheit, die Marduk mir gegeben, habe ich die Feinde oben und unten ausgerottet, die Erde unterworfen, dem Lande Wohlbefinden geschafft, die Einwohner der Wohnsitze in Sicherheit wohnen lassen, einen Unruhestifter nicht geduldet. Die grossen Götter haben mich berufen, ich bin der Heil bringende Hirte, dessen Stab gerade ist, der gute Schatten, der über meine Stadt gebreitet ist; an meiner Brust hege ich die Einwohner des Landes Sumer und Akkad, in meinem Schutz habe ich sie in Frieden ausruhen lassen, in meine Weisheit sie geborgen. Dass der Starke dem Schwachen nicht schade, um Waisen und Wittwen zu sichern, habe ich in Babylon, der Stadt Anus und Bêls ihr Haupt erhoben, in E-sagil, dem Tempel, dessen Fundamente feststehen wie Himmel und Erde, habe ich, un das Recht des Landes zu sprechen, die Streitfragen zu entscheiden, die Schäden zu heilen, meine kostbaren Worte auf meinen Denkstein geschrieben, vor meinem Bildnisse, als des Königs der Gerechtigheit, aufgestellt." etc. 1)

De wet zelve doet ons zeggen, dat met de verwerkelijking van het recht en de ordening der samenleving, het begrijpen van recht, plicht en samenleving nog niet is gegeven.

Het redelijk begrijpen, als het samendenken der onderscheidenheden in de eenheid des begrips, vooronderstelt het verstandig begrijpen als het uiteen-, het onder

1) WINCKLER, t. a. p. p. 39, 40.

scheidend denken; het is een onderscheiden met bewustzijn van de eenheid der onderscheidene bepaaldheden, en een vereenzelvigen met bewustzijn van de onderscheidenheid van het als eenheid gedachte. Tot het verstandig begrijpen nu, dat de taak is van den wetgever, in zooverre deze het slechts door zichzelf begrensde, oneindige rechtsbegrip in de grenzen van het aanzijn, en daarmede de naar hun aard vervloeiende onderscheidingen tot bepaaldheid te brengen heeft, - tot dit begrijpen is de oude wetgever, en meer bepaaldelijk Hammurabi nog niet gekomen. In een tamelijk kort bestek de vertalers geven 282 bepalingen, waaraan naar die nummering 35 ontbreken vinden wij strafrecht, burgerlijk recht, procesrecht, ja zelfs loonen voor verschillende verrichtingen, in groote wanorde dooreen, terwijl bovendien de regeling zich vaak zóó in bijzonderheden begeeft, dat het geheel, in strijd met blijkbare bedoeling, een indruk van onvolledigheid geeft.

Een groot gedeelte van de wet is gewijd aan land- en tuinbouw. Hoewel de meeste bepalingen hieromtrent van burgerrechtelijken aard zijn, moeten wij, voorzoover er niet alleen sprake is van regeling der contractueele verhouding tusschen afzonderlijke personen, maar een meer gemeenschappelijk belang beschermd wordt, ook dan, wanneer de straf slechts aan den onmiddellijk benadeelde ten goede komt, zulk een maatregel begrijpen als een politiemaatregel in den boven aangeduiden zin. Zoo zegt art. 53: „Wenn jemand seinen Damm imstande zu halten zu faul ist und ihn nicht imstande hält: wenn dann in seinem Damme ein Riss entsteht und die Feldflur vom Wasser überschwemmt wird, so soll derjenige, in dessen Damm der Riss ent

standen ist, das Getreide, das er zu Grunde gerichtet hat, ersetzen"; en 54: „Wenn er das Getreide zu ersetzen nicht vermag, so soll man ihn und seine Habe für Geld verkaufen, und die Bauern, deren Getreide das Wasser überschwemmt hat, es teilen." In deze artikelen valt het accent niet op de wijze waarop gestraft wordt, die aan een slechts z.g. burgerrechtelijke rechtsbetrekking zou doen denken, maar op de verplichting om in het gemeenschappelijk belang der bewoners zijn dijk in stand te houden. Wat den wezenlijken inhoud betreft, vinden we aldus in dit art. 53 vereenigd wat in onze wetgeving in art. 1401 B. W., in 't algemeen als z. g. burgerlijk onrecht en in verschillende waterschapskeuren in 't bijzonder als politie-onrecht uiteengehouden is. Op vrijwel gelijke wijze regelen artt. 55 en 56 de gevolgen van het veroorzaken van schade, doordat men bevloeiingswerken laat openstaan. Zoo laat zich ook uit artt. 250-252 de verplichting kennen, om de horens van stootige ossen te omwinden. Al deze bepalingen, gelijk ook die van artt. 228-233, waarin een waarborg voor solieden bouw van huizen te vinden is, bedreigen alleen straf voor het geval, dat door het gewraakte feit schade wordt veroorzaakt, en slechts een enkel geval is mij in Hammurabi's wetgeving bekend, waarin alleen middellijk het te weerstreven gevolg en onmiddellijk de bij wettelijke vooronderstelling daartoe aanleiding gevende handeling, met straf, hier met zeer zware straf, bedreigd wordt. Ik bedoel art. 7: „Wenn jemand. etwas von dem Sohne jemands oder von dem Sklaven jemands ohne Beisitzer und Vertrag kauft oder zur Aufbewahrung annimmt, der gilt als Dieb, und wird getötet”, een bepaling, die, evenals die van

artt. 9 en 10, waarin eenzelfde wettelijke vooronderstelling voorkomt, en van 123, onder anderen tot bescherming dient van de instelling der ,,Beisitzer" 1) voor het sluiten van verdragen. Terwijl ik mij voorbehoud, later meer uitvoerig deze, in de rechtswetenschap zoogenoemde abstract gevaarlijke, handelingen te bespreken, kan hier de opmerking dienen, dat het in de rede ligt, dat pas in de meer ingewikkelde en ontwikkelde samenleving, en nog niet in haar primitieven toestand, de wetgever er op bedacht wordt, vele bijzondere gevaren af te wenden, door in het algemeen de daartoe bij vooronderstelling aanleiding gevende handelingen, zonder dat voorloopig op meer gelet wordt, en op zichzelf, strafbaar te stellen.

Zeer eigenaardig zijn bij Hammurabi de straf bepalingen tegen handelingen van sommige soorten van personen: ook wanneer de bedoelde handelingen zich als onmiddellijke aanrandingen van het recht voordoen, onderscheiden zij zich van misdrijven hierdoor, dat het moment van bescherming der samenleving, dat bij dezen aan de norm zelve niet openbaar wordt, dáár wel aan het licht treedt door de blijkbare behoefte, de maatschappij juist tegen die personen te beveiligen. De uitverkorenen zijn hier vooral geneesheeren, veeartsen en herbergiersters. Hammurabi schijnt weinig vertrouwen te koesteren in de chirurgie van die dagen: een mislukte operatie kost den dokter zijn handen. Men zie verder artt. 215-225. De herbergierster wordt in artt. 108 en 109 behandeld: vraagt zij meer dan haar toekomt voor haar dranken, dan wordt zij in het water

1) Vgl. Ruth 4:2.

geworpen; levert zij in haar huis samenzwerende personen niet aan het hof over, dan wordt zij gedood!

Terwijl in het algemeen de veelheid der natuurlijke banden en de verscheidenheid van maatschappelijk verkeer bij de oud-Babyloniërs reeds daadwerkelijk tot de staatseenheid is opgeheven, welke is belichaamd in Hammurabi, blijkt toch ook het stamverband, zij het dan ook op ondergeschikte plaats, voort te bestaan, en wel op een wijze die ons doet denken aan een corporatie, die meer in het bijzonder de belangen harer leden voorstaat. Men zie artt. 23, 24, 256.

In een zeer nauw verband met de wetgeving van Hammurabi staan de Mozaïsche wetten, zooals die ons bekend zijn uit den Pentateuch. (In zijn aangehaald werk somt Dr. Joh. Jeremias 24 bepalingen op, die, soms met zeer geringe afwijkingen, in beide wetgevingen voorkomen.) Deze verwantschap betreft echter alleen een gedeelte van den inhoud der beide wetgevingen, die trouwens meer den indruk geven van opsommingen van wat reeds als gewoonte gold, dan van stelselmatige codificaties, en strekt zich geenszins uit tot den bestaansvorm der eenheid, waaronder de betrokken volken samenleven. Zagen wij, hoewel Hammurabi zijn macht van de goden afleidde, de oudBabyloniërs vereenigd onder een centraal wereldlijk gezag, en hun natuurlijke banden, hun familie- en stamverhoudingen opgeheven in een staatseenheid, de Israëlieten van die dagen denken wij ons verbonden in den dienst van Jahwè, een eenheid, die het natuurlijke stammenverband voorloopig onaangetast laat. Dit doet ons begrijpen, dat de overgang van persoonlijke wraak in straf hier moeilijker plaats vindt