dem Orte seiner Verbannung aber scheint der Brief an Theophanes in Euripos jedenfalls geschrieben. Hier hat er auch erfahren, dafs der Bischof von Monembasia 1, Dositheos, dessen Namen er freilich nicht nennt, von den am Ruder befindlichen Freunden der Lateiner zum Bischof von Athen gewählt ist, und dafs dieser nun sich beeilt, lateinisch gesinnte Genossen in die kirchlichen Ämter zu bringen. Warnend vor der Gemeinschaft mit solchen Leuten erhebt Marcus seine Stimme am Schlufs des Briefes, der mit seinen wohlgelungenen Anklängen an Paulus' Galaterbrief (besonders 5, 2. 3) bei Theophanes, dem treuen Schüler des Isidoros, desselben, an welchen Marcus die zuvor nach Simonides' Angaben angeführte Schrift Ilqì pov as richtete, des Eindrucks nicht verfehlt haben wird. In diese Zeit fällt höchst wahrscheinlich auch das Schreiben, womit Marcus die Anfragen seines ergebensten Anhängers und jüngeren Freundes Georgios Scholarios betreffs wichtiger liturgischer Fragen beantwortete, die unter der Herrschaft des römisch gesinnten Metrophanes, zum Schmerz des von seinem in der Hauptstadt des Reiches weilenden Mitstreiter hiervon benachrichtigten Marcus, nunmehr mit Mifsachtung der altehrwürdigen griechischen Sitte und Lehre in römischem Sinne gefafst und behandelt wurden. Er liegt in der eingangs erwähnten, auf dem Festlande fast gänzlich unbekannt gebliebenen Londoner Veröffentlichung des Simonides vom Jahre 1859 vor. Simonides wufste 1859 nicht genau, ob der Brief an Georgios Scholarios schon einmal gedruckt sei 2; er ist thatsächlich durch ihn zuerst veröffentlicht, aber selbst von Demetrakopulos, der die a. a. O. an erster Stelle stehende Schrift des Nikolaos von Methone,,Über den heiligen Geist wider die Lateiner" anführt, nicht bemerkt worden. Ich lasse den Brief einfach hier folgen, wie er bei Simonides (a. a. O. S. 211) sich findet, selbstverständlich mit allerlei kleinen Besserungen im Wortlaut und, an mehreren nicht näher gekennzeichneten Stellen, in den Wort- und Satzzeichen, nebst den nötigen Nachweisungen (vgl. oben unter Nr. 5): Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Μάρκου ἀρχιεπισκόπου Ἐφέσου ἐπιστολὴ πρὸς Γεώργιον πρεσβύτερον. Εντιμότατε πρεσβύτερε καὶ ἡμῖν ἐν Χριστῷ ποθεινότατε 1) Das alte Epidauros Limera in Lakonien, später Malvasia, Hauptausfuhrplatz des bekannten, bei unseren mittelalterlichen Vorfahren ganz besonders beliebten griechischen Weines. 2) Η ἐπιστολὴ τοῦ θειοτάτου Μάρκου αὕτη, sagt er a. a. O. in einer Anmerkung, οὐκ οἶδα ἀκριβῶς εἴπερ ἐκοινοποιήθη ποτέ δι ̓ δ καὶ δημοσιεύω αὐτὴν ἀμφίβολος ὤν, καὶ μάλιστα ὅτι παρὰ τοῖς ἀλ λοφύλοις ἄγνωστός ἐστιν ὅλως. 1 ἀδελφὲ κύριε ' Γεώργιε, τοῦ θεοῦ δέομαι ὅπως υγιαίνῃ ἡ ἁγιωσύνη σου καὶ ἐπὶ πᾶσι καλῶς ἔχῃ 2, οὗ τῷ ἐλέει καὶ αὐτὸς ὑγιαίνω μετρίως τῷ σώματι. τὴν γραφήν σου δεξάμενος λίπης οὐ φορητῆς ἐπληρώθην μαθὼν ἐξ αὐτῆς, ὅτι οἱ τὴν ἄζυμον καὶ νεκρὰν θυσίαν Ἰουδαϊκῶς ἱερουργοῦντες καὶ τῇ σκιᾷ τοῦ νόμου παρακαθήμενοι τολμῶσιν ἐγκαλεῖν ἡμῖν καὶ μέμφεσθαι περὶ τῶν ὑφ ̓ ἡμῶν τελουμένων ἐν τῇ ἱερᾷ λειτουργίᾳ· ἀγνοοῦντες οἱ τάλανες, ἅτε ὑπὸ τοῦ τύφου τετυφλωμένοι, ὅτι πάντων τῶν ὑφ ̓ ἡμῶν γινομένων ἐγγράφους τὰς ἀποδείξεις ἔχομεν· ὅτι κατὰ πάντα τοῖς ἱεροῖς διδασκάλοις ἀκολουθοῦμεν καὶ ταῖς ἀποστολι καῖς ἄνωθεν παραδόσεσι. λέγει γὰρ ὁ θεοφόρος καὶ ὁμολογη τὴς Μάξιμος ἐν τῇ ἐξηγήσει τῆς ἱερᾶς λειτουργίας 4, , ης η ἐπι γραφὴ περὶ τοῦ τίνων σύμβολα τὰ κατὰ τὴν ἁγίαν ἐκκλησίαν ἐπὶ τῆς θείας 5 συνάξεως τελούμενα καθέστηκεν ὁ ἐν κεφαλαίῳ, οὗ ἡ ἐπιγραφὴ κτίνων εἰσὶ σύμβολα, ἥ τε πρώτη τῆς ἁγίας συνάξεως εἴσοδος καὶ τὰ μετ ̓ αὐτὴν τελούμενα“, τοιαῦτα ῥητῶς· τὴν μὲν πρώτην' εἰς τὴν ἁγίαν ἐκκλησίαν τοῦ ἀρχι ερέως κατὰ τὴν ἱερὰν σύναξιν εἴσοδον τῆς πρώτης τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ διὰ σαρκὸς εἰς τὸν κόσμον τοῦτον παρουσίας τύπον καὶ εἰκόνα φέρειν ὁ λόγος ἐδίδασκε 9. δι' ἧς τὴν δουλωθεῖσαν τῇ φθορᾷ καὶ πραθεῖσαν 10 ἱφ ἑαυτῆς τῷ θανάτῳ διὰ τῆς ἁμαρτίας καὶ βασιλευομένην τυραννικῶς ὑπὸ τοῦ διαβόλου τῶν ἀνθρώπων φύσιν 11 ἐλευθε ρώσας τε καὶ λυτρωσάμενος πᾶσαν τὴν ὑπὲρ αὐτῆς ὀφειλὴν ὡς ὑπεύθυνος ἀποδοὺς ὁ ἀνεύθυνος καὶ ἀναμάρτητος πάλιν πρὸς τὴν ἐξ ἀρχῆς ἐπανήγαγε τῆς βασιλείας χάριν, ἑαυτὸν λύτρον ὑπὲρ ἡμῶν δοὺς καὶ ἀντάλλαγμα, καὶ τῶν ἡμετέρων φθοροποιών παθημάτων τὸ ζωοποιὸν αὐτοῦ πάθος ἀντιδοὺς παιώνιον 12 ἄκος ου > 1) κύριε] Κύρ Simonides. 2) ἔχει ἔχοι S. 3) of S. 8 4) Citatur Maximi Confessoris liber qui Μυσταγωγία inscribitur, a Combefisio in patris illius operum vol. II. Parisiis a MDCLXXV. p. 489-526 editus. 5) θείας] S. om. Combef. 6) Cap. VIII. p. 508. 7) τὴν μὲν πρώτην] S. τὴν μὲν οὖν πρώτην C. 8) 'Ingo] S. om. C. 9) ἐδίδασκε] C. διδάσκει S. Praecedunt enim quibus Maximus caput VIII incipit verba haec: Ἥκει δὲ λοιπὸν ὁ λόγος ἡμῖν μετὰ τὴν σύντομον ἔκθεσιν τῶν εἰρημένων περὶ τῆς ἁγίας ἐκκλησίας θεωριῶν παρὰ τοῦ μακαρίου γέροντος i. e. Dionysius Areopagita, cf. p. 491 – συντομωτέραν καὶ τὴν περὶ τῆς ἁγίας τῆς ἐκκλησίας συνάξεως διήγησιν, ὡς οἷόν τε, ποιησόμενος. 10) προθεῖσαν] S. παθοῦσαν C. in textu, in margine πραθεῖσαν. 11) φύσιν] omisso articulo C. τὴν φύσιν S. 12) παιώνιον] C. παιόνειον S. -- 2 . 3 , 6 καὶ παντὸς τοῦ κόσμου σωτήριον μεθ ̓ ἣν παρουσίαν ἡ εἰς οὐρανοὺς αὐτοῦ καὶ τὸν ὑπερουράνιον θρόνον ἀνάβασίς τε καὶ ἀποκατάστασις συμβολικῶς τυποῦται, διὰ τῆς ἐν τῷ ἱερατείῳ τοῦ ἀρχιερέως εἰσόδου καὶ τῆς εἰς τὸν θρόνον τὸν ἱερατικὸν ἀναβάσεως“. ταῦτα μὲν ὁ ἅγιος περὶ τῆς πρώτης εἰσόδου φησί. περὶ δὲ τῆς δευτέρας αὖθις τῆς καὶ μεγάλης λεγομένης ἐν κεφαλαίῳ, οὗ ἡ ἐπιγραφὴ τί σημαίνει ἡ τῶν ἁγίων μυστη ρίων εἴσοδος“ 1, τοιαῦτά φησιν· ἡ τῶν ἁγίων καὶ σεπτῶν μυ στηρίων εἴσοδος ἀρχὴ καὶ προοίμιον ἐστι τῆς γενησομένης ὃ ἐν οὐρανοῖς καινῆς διδασκαλίας περὶ τῆς οἰκονομίας τοῦ Θεοῦ τῆς εἰς ἡμᾶς, καὶ ἀποκάλυψις τοῦ ἐν ἀδύτοις τῆς θείας κρυφιότητος ὄντος μυστηρίου τῆς ἡμῶν σωτηρίας 4· οὐ γὰρ μὴ πίω' 5, φησὶ πρὸς τοὺς ἑαυτοῦ μαθητὰς ὁ θεὸς καὶ λόγος, ἀπ ̓ ἄρτι ἐκ τοῦ γεννήματος τῆς ἀμπέλου ἕως τῆς ἡμέρας ἐκείνης ὅταν αὐτὸ πίνω μεθ ̓ ὑμῶν καινὸν ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν τ ἀκούεις ὅπως ἅγια καὶ σεπτὰ μυστήρια καὶ πρὸ τοῦ τελειωθῆναι τὰ θεῖα δῶρα καλεῖ ὁ διδάσκαλος; καὶ εἰκότως· βασιλεὺς γὰρ λέγεται καὶ πρὸ τοῦ στεφθῆναι ὁ βασιλεύς· καὶ μάλιστα ότε πρὸς τὸ στεφθῆναι ἀπέρχεται δορυφορούμενος καὶ τιμώμενος. βασιλεὺς λέγεται καὶ ἡ τοῦ βασιλέως εἰκὼν καὶ τιμᾶται καὶ προσκυνεῖται 8. τύπον δὲ καὶ εἰκόνα λέγομεν καὶ ἡμεῖς ἀποσώζειν τὰ θεῖα δῶρα πρὸ τοῦ τελειωθῆναι τοῦ δεσποτικοῦ σώματος καὶ αἵματος 9. ὅθεν καὶ ὁ μέγας Βασίλειος ἐν τῇ ἱερᾷ λειτουργίᾳ ἀντίτυπα ταῦτα καλεῖ· »προθέντες γάρ, φησί, τὰ ἀντίτυπα τοῦ τιμίου σώματος καὶ αἵματος τοῦ Χριστοῦ σου". τί οὖν ποιοῦμεν ἄτοπον, εἰ μετὰ τιμῆς προπέμπομεν καὶ ὑποδεχόμεθα ταῦτα τὰ ἤδη τῷ θεῷ ἀνατεθέντα καὶ ἀφιερωθέντα καὶ θυσίᾳ δῶρα γενόμενα καὶ πρὸς τὸ τελειωθῆναι διὰ τῆς τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐπιφοιτήσεως προσφερόμενα; τό ἀλλ ̓ οἱ διυλίζοντες τὸν κώνωπα, τὴν δὲ κάμηλον καταπίνοντες τάχα καὶ περὶ τῶν ἁγίων εἰκόνων ἡμῖν 11 ἐγκαλέσουσιν ὅτι προσκυνοῦμεν αὐτάς· ἐπειδὴ μή εἰσιν αὐτὰ τὰ πρωτότυπα, ἀλλ ̓ εἰκόνες ἐκείνων· εἴη γὰρ ἂν καὶ τοῦτο τῆς αὐτῶν ἀπονοίας ἄξιον· καὶ ταῦτα τίνες; 1) Cap. XVI. p. 512. 2) Post ἐστι sequuntur apud Maximum: ὡς ὁ μέγας ἐκεῖνος ἔφασκε γέρων i. e. Dionysius ille, quem modo nominavi. 3) γενησομένης] C. γεννήσεως S. 4) Matth. 26, 29. 5) πίω] C. πίωμαι S. 6) ἀπ ̓ ἄρτι] C. ἀπάρτι S. 7) τῶν οὐρανῶν] S. τοῦ πατρὸς ἐμοῦ C. in marg. τῶν οὐρανῶν. 8) προσκυνεῖται] προσκυνῆται 5. 9) Basil. liturg. VI, 3 in Danielis Cod. liturg. eccl. orient. Lipsiae MDCCCLIII. 10) Matth. 26, 24. 11) ἡμῖν] ὑμῖν S. οἱ πᾶσαν ἐκκλησιαστικὴν παράδοσιν ἀθετοῦντες, οἱ ἀνὰ μέσον 1 ἁγίου καὶ βεβήλου μὴ διαστέλλοντες· ποῦ γὰρ ἐκείνοις ἱερατεῖον, τὸ νῦν παρ' ἡμῖν ἅγιον βῆμα; ποῦ παρ ̓ ἐκείνοις ἱερατικὸς θρόνος, εἰς ὃν ὁ ἀρχιερεὺς ἀναβαίνει; ἀναγνώτωσαν τὰς τοῦ σεπτοῦ Μαξίμου φωνὰς καὶ ἐγκαλυψάσθωσαν. ἰδέτωσαν τίνες αὐτῷ μᾶλλον ἀκολουθοῦσι καὶ τοῖς αὐτοῦ πείθονται λόγοις, ἡμεῖς ἢ ἐκεῖνοι. καίτοι 2 γε ὁ φωστὴρ ἐκεῖνος πᾶσαν τὴν οἰκουμένην ἐπέδραμεν ὑπὲρ τῆς ἀληθείας ἀθλῶν καὶ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. καὶ τὸν πλεῖστον χρόνον ἐν τῇ δύσει πεποίηκεν, ἔν τε τῇ ̔Ρώμῃ καὶ τῇ Ἀφρικῇ. καὶ οὐκ ἂν ὅλως εἶπεν οὐδέν, ὃ μὴ διὰ πάσης ἐκράτει τῆς ἐκκλησίας καὶ τῶν Χριστιανῶν ἁπάντων. ἀλλ ̓ οἱ παραχαράκται καὶ καινοτόμοι τῆς πίστεως, οὗτοι καὶ τὰ ἐκκλησιαστικὰ ἔθη διέφθειραν καὶ ἐνήλλαξαν, καὶ θαυμαστὸν οὐδέν· ὅπου γε καὶ τὴν φύσιν αὐτὴν παρεχάραξαν, ἀντὶ ἀνδρῶν γυναῖκες φαινόμενοι καὶ τὸν τίμιον κόσμον τῆς ἀνδρείας μορφῆς ἀφαιροῦντες· ὅθεν καὶ ἐν τῷ ἱερουργεῖν γυναῖκας συμπαρισταμένας ἔχουσιν, ἐπεὶ καὶ αὐτοὶ γυναιξὶν εοίκασι, καὶ τοὺς πλείονας τῶν λαϊκῶν ὅτε βούλονται καθημένους, καὶ αὐτὸ τὸ μυστικὸν που τήριον ἀποπλύνοντες μετὰ τὴν μετάληψιν ἐπ ̓ ἐδάφους ἐκχαίουσι καὶ ἐπὶ τῆς τραπέζης αὐτῶν ὅτε βούλονται πατεῖν οὐ πεφρίκασι. τοσοῦτον οἴδασι τιμῶν τὰ ἑαυτῶν ἅγια· εἶτα καὶ ἡμῖν ἐγκαλοῦσι; φεῦ τῆς ἀνοίας, φεῦ τῆς τυφλώσεως! ἔχεις ἱκανῶς ἐκ τῶν εἰρημένων ὑπὸ τοῦ σοφοῦ τὰ θεῖα Μαξίμου, ὅτι ἡ μὲν πρώτη εἴσοδος τὴν πρώτην διὰ σαρκὸς παρουσίαν τοῦ κυρίου τυποῖ· δι ̓ ἧς τὴν τῶν ἀνθρώπων φύσιν τῆς τοῦ ἐχθροῦ δουλείας ἐλευθερώσας καὶ λυτρωσάμενος πάλιν πρὸς τὴν ἐξ ἀρχῆς ἀνήγαγε τῆς βασιλείας χάριν. ἡ δὲ μεγάλη εἴσοδος τὴν δευτέραν τοῦ κυρίου παρουσίαν σημαίνει καθ ̓ ἣν ἐνταῦθα πάλιν μετὰ δόξης παραγενόμενος ἐπὶ τῷ κρῖναι ζῶντας καὶ νεκρούς, τοὺς αξίους μεθ ̓ ἑαυτοῦ συμπαραλαβὼν εἰς τὸν ὑπερουράνιον χῶρον, ἐκεῖ μετ ̓ αὐτῶν ἔσται διηνεκῶς ἀποκαλύπτων τούτοις τὰ τελειώτερα 3 καὶ θειότερα κατὰ τὸ φάσκον ῥητὸν ὅταν αὐτὸ πίνω μεθ ̓ ὑμῶν καινὸν ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ Θεοῦ “4. εἴποι δ ̓ ἄν τις καὶ ἕτερον λόγον ὅτι περ ἡ μεγάλη εἴσοδος τὴν τοῦ σω τῆρος ἡμῶν κηδείαν ὑποτυποῖ· καθ ̓ ἣν νεκρὸς ὑπὸ Ἰωσὴφ καὶ Νικοδήμου πρὸς τὸν τάφον φερόμενος μετὰ μικρὸν ἐξανέστη καὶ τὸν κόσμον ἅπαντα πρὸς τὴν ἑαυτοῦ γνῶσιν ἐπέστρεψεν· οὕτω κανταῦθα φερόμενος ὁ ἱερὸς ἄρτος ἀτελὴς ἔτι καὶ οἷον νεκρὸς μετὰ μικρὸν τῇ τοῦ ζωοποιοῦ πνεύματος ἐνεργείᾳ ζωοῦται καὶ πρὸς αὐτὸ τὸ ζωοποιὸν σῶμα καὶ αἷμα μετασκευάζεται. ταῦτά 1) ἀνὰ μέσον] ἀναμέσον S. σοι ἐκ πολλῶν ὀλίγα πρὸς ἀνατροπὴν τῆς ἐκείνων ἀναισχυντίας ἔγραψα. τ Wir sehen, des Marcus Antwort fliefst zumeist aus der berühmten Muotaywyia des Maximus Confessor. Sie zeigt noch einmal in vollem Umfange, wie unversöhnlich griechisches und römisches Wesen sich damals gegenüberstanden. Marcus gemahnt mit seiner Strenge fast an den alten Cato, nur erscheinen die Rollen der beiden hadernden Völker vertauscht zu sein. Eiferte der römische Censor für die altväterische Sitte auch in der Haartracht und Pflege des Bartes gegenüber den modisch glattgeschorenen, bartlosen Griechen, so spottet Marcus, der Hellene, stolz auf den Bartschmuck des griechischen Geistlichen, der geschorenen, ihres Bartes beraubten und darum weibisch erscheinenden römischen Priester: τὴν φύσιν αὐτὴν — sagt er παρεχάραξαν, ἀντὶ ἀνδρῶν γυναῖκες φαινόμενοι καὶ τὸν τίμιον κόσμον τῆς ἀνδρείας μορφῆς ἀφαιροῦντες. Besonders wohlthuend ist endlich der Einblick in das Freundschaftsverhältnis des Marcus und Georgios Scholarios, den uns eine gleichfalls von Simonides a. a. O. S. 44 so gut wie zum erstenmal veröffentlichte Niederschrift des Marcus gewährt, der, von den erschütternden, lebenkürzenden Kämpfen der letzten Jahre körperlich gebrochen, prüfend und wägend in die Zukunft blickt, aber getrost alle seine Hoffnung auf Georgios Scholarios setzt, den er allezeit bewährt und nach vorübergehendem kurzen Schwanken den väterlichen Überlieferungen treu befunden, er soll und wird sein geistiger Nachfolger sein. Das beide Männer gleich ehrende Schreiben ist höchst wahrscheinlich in Konstantinopel abgefafst, wo Marcus, aus der vermutlich dem Verbannung zurückberufen, in einem Kloster von seinem Bruder Johannes genannten starb, rúgn, sagt nämlich letzterer in seinem Leben des Marcus", τοῦ μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τῶν Μαγγάνων μονῇ περὶ τὸ τοῦ ναοῦ πρόθυρον. ἐτάφη, v T 1) Ich drücke mich so aus mit Bezug auf Fabricius' (Bibl. Gr. ed. Harl. XI, 671 Anm.) Hinweis auf eine erste, jedenfalls den meisten Lesern dieser Zeitschrift unzugängliche Veröffentlichung: Postrema eius verba ad Georg. Scholar. Paris. in bibl. publ. cod. MCCXVIII, nr. 23, quae una cum Scholarii responsione gr. et lat. edidit Renaudot ex cod. Paris. olim MMCMLXIII ad Scholarii homilias de eucharistia p. 70 sq." 2) Das unweit der Hauptstadt gelegene Kloster ist übrigens dasjenige, wohin uns die Handschrift der Gedichte des Johannes Mauropus, des Bischofs von Euchaita, weist. Vgl. Iohannis Euchaitorum metropolitae quae supersunt e recogn. P. de Lagarde (Göttingen 1882), S. VII. |