Atque affigit humo divinæ particulam auræ." Quod si in hoc sibi quisquam adblandiatur, quod fortuna sua, utcunque eam malis artibus obtinuerit, recte uti decreverit; sicut de Augusto Cæsare et Septimio Severo solitum erat dici, debuisse illos, aut nunquam nasci, aut nunquam mori; tanta in ambitu fortunæ suæ patrarunt mala, tanta rursus, summa adepti, contulerunt bona: intelligat nihilominus, hanc malorum per bona compensationem post factum probari; consilium autem hujusmodi merito damnari. Abs re postremo nobis non fuerit, in cursu isto incitato et fervido versus fortunam nostram, frigidam paulisper aspergere, haustam e dicterio illo non ineleganta Caroli Quinti imperatoris, in institutionibus suis ad filium: imitari fortunam mores mulierum, quæ procos plus nimio ambientes plerunque superbe aversantur. Verum hoc ultimum remedium pertinet ad eos, quibus gustus ex morbo animi corruptus est. Innitantur potius homines lapidi illi, qui theologiæ et philosophiæ est tanquam angularis; quæ idem fere asserunt de eo, quod primum quæri debeat: etenim theologia edicit; "Primum quærite regnum Dei, et ista omnia adjicientur vobis." Philosophia autem simile quiddam jubet: "Primum quærite bona animi, cætera aut aderunt, aut non oberunt." Quamvis autem hoc fundamentum, humanitus jactum, interdum locetur super arenas; quemadmodum videre est in M. Bruto, qui in eam vocem, sub exitum suum, prorupit:

homini adjumento sit, virtus ipsa impedimento; qui- | erectum; mentem vero humi prostratam, et pulve que alio loco præcipit; ut homo politicus illud tan- rem, instar serpentis, comedentem? Quod etiam quam fundamentum prudentiæ suæ substernat, quod ethnicos non fugit : præsupponat, homines non recte nec tuto ad ea, quæ volumus, flecti aut adduci posse, præterquam solo metu: ideoque det operam ut omnes, quantum in se est, obnoxii sint, atque in periculis et angustiis constituti; ita ut politicus suus videatur esse, quod Itali dicunt, seminator spinarum : aut si quis axioma illud, quod a Cicerone citatur, amplecti velit: "Cadant amici, dummodo inimici intercidant;" sicut triumviri fecerunt, qui inimicorum interitum amicissimorum exitio redimebant: aut si quis L. Catilinæ imitator esse velit, ut rerumpublicarum incendiarius fiat et perturbator, quo melius in aquis turbidis piscari et fortunam suam expedire possit; "Ego" (inquit) “si in fortunis meis incendium sit excitatum, id non aqua sed ruina restinguam;" aut si quis illud Lysandri ad se transferat, qui dicere solebat; pueros placentis, viros perjuriis alliciendos; cum aliis ejusdem farinæ pravis ac perniciosis dogmatibus; quorum (ut fit in cæteris rebus omnibus) major est numerus, quam rectorum et sanorum: si quis (inquam) hujusmodi inquinata prudentia delectetur; non ierim inficias, eum (quandoquidem legibus charitatis et virtutis omnibus se ipsum solutum, fortunæ solummodo manciparit) posse, majore compendio et celerius fortunam suam promovere. Fit vero in vita, quemadmodum et in via, ut iter brevius sit fœdius et cœnosius; neque sane, ut per viam meliorem quis incedat, multa circuitione opus est. Tantum vero abest, ut homines ad hujusmodi artes pravas se applicare oporteat; ut potius sane (si modo sint apud se, seque sustinere valeant, neque ambitionis turbine et procella in adversum rapiantur) ante oculos proponere debeant, non solum mundi chorographiam generalem illam, quod omnia sint vanitas, et vexatio spiritus; verum etiam et illam magis specialem, videlicet, quod ipsum esse, sejunctum a bene esse, maledictionis loco sit; et quo grandius sit esse, eo major sit maledictio; quodque amplissimum virtutis præmium sit ipsa virtus; quemadmodum et ultimum vitii supplicium est vitium ipsum; sicut egregie poëta:

"Quæ vobis, quæ digna, viri, pro laudibus istis Præmia posse rear solvi? Pulcherrima primum Dii moresque dabunt vestri.-"

Et e contra non minus vere ille de sceleratis, "atque eum ulciscentur mores sui." Quinetiam mortales, dum in omnes partes cogitationes suas agitant et diffundunt, ut fortunis suis recte prospectum atque consultum sit, interim in mediis illis animi transcursibus ad divina judicia et providentiam æternam oculos attollere debent; quæ sæpissime impiorum machinationes et consilia prava, licet profunda, subvertit et ad nihilum redigit; secundum illud Scripturæ, “Concepit iniquitatem, et pariet vanitatem." | Imo, etsi injuriis et malis artibus abstineant; attamen hæc jugis et irrequieta anhelatio ad ardua fortunæ, absque cessatione, et quasi sine sabbato, tributum temporis nostri Deo debitum minime solvit: qui, ut videre est, facultatum nostrarum decimas, temporis autem septimas, exigit, et sibi seponit. Quorsum enim fuerit, os gerere in cœli sublimia

"Te colui, virtus, ut rem: ast tu nomen inane es." At idem fundamentum, divinitus locatum, firmatur semper in petra. Hic autem doctrinam de ambitu vitæ, et simul doctrinam generalem de negotiis, concludimus.

CAPUT TERTIUM.

Partitiones doctrinæ de imperio sive republica omiltuntur; tantum aditus fit ad desiderata duo, doctrinam de proferendis finibus imperii, et doctrinam de justitia universali, sive de fontibus juris.

VENIO jam ad artem imperii, sive doctrinam de republica administranda: sub qua etiam œconomica continetur, ut familia sub civitate. In hac parte, sicut jam antea dixi, silentium mihi imperavi. Neque tamen prorsus diffidere debui, quin possim de illa fortasse non imperite aut inutiliter disserere: utpote qui longa experientia edoctus, et per tot munerum et honorum gradus ad amplissimum regni magistratum, favore majestatis tuæ indulgentissimo, nullo merito meo, evectus fuerim; eundemque magistratum per annos quatuor integros gesserim: et, quod pluris est, majestatis tuæ mandatis et colloquiis per annos octodecim continuos assueverim (quod etiam e stipite aliquo politicum exculpere potuisset) quique etiam, inter omnes artes, plurimum temporis in historiis et legibus contriverim. Quæ omnia non

jactantia ad posteros refero, sed quia ad literarum | conjiciamus oculos in opus ipsum; qualis nimirum dignitatem nonnihil pertinere putem, quod homo censeri debeat vera regnorum et rerumpublicarum quispiam, ad literas potius, quam ad aliud quicquam, magnitudo, et quibus artibus obtineri possit: dignum natus, et ad res gerendas, nescio quo fato, contra profecto argumentum, quod principes perpetuo in genium suum abreptus, ad civilia tamen munera tam manibus habeant, et diligenter meditentur; quo, nec honorifica et ardua, sub rege prudentissimo, assump- vires suas in majus æstimantes, inceptis se vanis et tus fuerit. Verum, si quid circa politicam posthac nimis arduis implicent ; nec rursus easdem plus æquo parturiet otium meum, erit fortasse proles, aut despicientes, ad consilia pusillanima et meticulosa se abortiva aut posthuma. Interim, ne, scientiis om- demittant. nibus jam veluti in subselliis suis collocatis, sedes hæc tam excelsa omnino vacet, decrevi duas tantum civilis scientiæ portiones, quæ ad arcana imperii non pertinent, sed sunt naturæ magis communis, ut desiderata notare; earumque, more nostro, exempla proponere.

Cum artes imperii tria officia politica complectantur; primo, ut imperium conservetur: secundo, ut beatum efficiatur et florens: tertio, ut amplificetur, finesque ejus longius proferantur: de duobus primis officiis, maxima ex parte, egregie a nonnullis tractatum est, de tertio siletur. Illud itaque inter desiderata reponemus, et more nostro exemplum ejus proponemus, eam doctrinæ partem consulem paludatum, sive doctrinam de proferendis imperii finibus, nominantes.

EXEMPLUM TRACTATUS SUMMARII DE PROFERENDIS
FINIBUS IMPERII.

Magnitudo imperiorum, quoad molem et territorium, mensuræ subjicitur; quoad reditus, calculis. Numerus civium et capita, censu; urbium et oppidorum multitudo et amplitudo, tabulis excipi possunt: attamen non reperitur inter civilia res errori magis obnoxia, quam verum et intrinsecum excipere valorem circa vires et copias imperii alicujus. Assimilatur regnum cœlorum non glandi, aut nuci alicui grandiori, sed grano sinapis, quod inter grana est minimum; quod tamen habet interim intra se proprietatem quandam et spiritum innatum, quo se et citius attollat, et latius diffundat: eodem modo invenire est regna et status ambitu quidem et regionum tractu valde ampla, quæ tamen ad fines ulterius proferendos, aut latius imperandum, sunt minus apta; alia contra, dimensione satis exigua, quæ tamen bases, in quibus maximæ monarchiæ inædificentur, esse possint.

Ti

1. Urbes munitæ, plena armamentaria, equorum propagines generosa, currus armati, elephanti, maDictum Themistocles sibi ipsi applicatum, incivile chinæ atque tormenta bellica omnigena, et similia; certe fuit et inflatum; sin de aliis atque in genere pro- sunt certe ista universa, nihil aliud, quam ovis induta latum fuisset, prudentem sane observationem et per- pelle leonina, nisi gens ipsa stirpe sua et ingenio sit gravem censuram complecti videatur. Rogatus in fortis et militaris. Imo, nec numerus ipse copiarum convivio, ut citharam pulsaret, respondit, Fidibus se multum juvat, ubi milites imbelles sunt et ignavi. nescire; cæterum posse oppidum parvum in magnam Recte enim Virgilius; Lupus numerum pecorum civitatem evehere. Ista certe verba, ad sensum po- non curat." Exercitus Persarum in campis Arbelæ liticum translata, facultates duas, multum inter se oculis Macedonum tanquam vastum hominum peladiscrepantes, in iis, qui rerum gubernacula tractant, gus subjiciebatur; adeo ut duces Alexandri, nonoptime describunt et distinguunt. Etenim, si regum nihil ipso spectaculo perculsi, regem interpellarent, consiliarios, senatores, aliosque ad negotia publica atque ut noctu prælium committeret, ei auctores admotos, qui usquam fuerunt, attente intueamur, re- erant: quibus ille, "Nolo," inquit, "suffurari victoperientur profecto (licet rarissime) nonnulli, qui riam :" ea autem etiam opinione fuit facilior. regnum aut civitatem e parvis ampla efficere possint; granes Armenius, castrametatus in quodam colle cum fidicines tamen sint valde imperiti: e contra autem exercitu quadringentorum millium, cum spectaret alii quamplurimi, in cithara aut lyra (hoc est, aulicis aciem Romanorum, quæ quatuordecim millia non tricis) miri artifices, qui, tantum abest, ut rempubli- excessit, contra se tendentem, in dicterio illo suo sibi cam amplificare possint, ut potius a natura comparati complacuit; "Ecce," inquit, "hominum pro legavideantur ad statum reipublicæ beatum et florentem tione nimio plus quam oportet, pro pugna longe milabefactandum et evertendum. Sane, artes illæ de- nus;" eosdem tamen, priusquam occubuisset sol, generes et præstigiæ, quibus sæpenumero consiliarii, satis multos ad illum infinita strage profligandum atque rerum potentes, et gratiam apud principes suos, expertus est. Innumera sunt exempla, quam sit et famam in vulgus, reportant, haud aliud nomen multitudinis cum fortitudine congressus impar. Primerentur, quam peritiæ cujusdam fidiculariæ, utpote mo igitur pro re certissima et exploratissima decercum sint res magis gratæ in præsens, et artificibus natur et statuatur, quod caput omnium, quæ ad magipsis ornamento, quam ad rerumpublicarum, quarum nitudinem regni aut status spectent, sit, ut populus sunt ministri, opes et amplitudinem utiles aut ac- ipse sit stirpe et ingenio bellicosus. Atque illud commodæ. Occurrent proculdubio et alii consiliarii, magis tritum, quam verum, quod nervi belli sint peatque reipublicæ gubernatores, minime spernendi, cuniæ, si desint nervi lacertorum in gente molli et qui sint negotiis pares, possintque res commode ad- effœminata. Recte enim Croeso ostentanti aurum ministrare, easque a manifestis præcipitiis et incom- respondit Solon: "At si quis (o rex) venerit, qui modis conservare; a virtute tamen illa rerumpubli- melius, quam tu, ferrum gestit, illi profecto totum carum erectrice et amplificatrice longo intervallo hoc cedet aurum.” Quare, quicunque is tandem absunt. sit princeps aut status, cujus subditi nativi et indiVerum, qualescunque demum fuerint operarii, genæ non sint animosi et militares, potentiam suam

manufacturas delicatas (quæ digitum, potius quam | ob causam, saltem speciosam, inferre abstineant. brachium, requirunt) sua natura militaribus animis esse contrarias. In universum, populi bellicosi feriari gaudent, et pericula, quam labores, minus exhorrent. Atque in hoc ingenio suo non sunt admodum reprimendi, si animos ipsorum in vigore conservare cordi nobis sit. Magno itaque adjumento Sparta, Athenis, Romæ, aliisque antiquis rebuspublicis fuit, quod habuerint non ingenuos, sed servos plerunque, quorum laboribus istiusmodi opificia expediebantur. Verum mancipiorum usus, post legem Christianam receptam, maxima ex parte abiit in desuetudinem. Huic vero rei proximum est, ut artes istæ alienigenis tantum permittantur; qui propterea alliciendi, aut saltem facile recipiendi sunt. Nativorum autem plebs ex tribus generibus hominum constare debet; nempe, ex agricolis; famulis ingenuis; et artificibus: quorum opera robur et lacertos viriles postulant; cujusmodi sunt fabri ferrarii, lapidarii, lignarii, et similes; non annumerando militiam descriptam.

totius belli fortuna commissa est. Illud minime dubium, quod qui maris potitur dominio, in magna libertate agit, et tantum, quantum velit, de bello sumere potest: ubi contra, qui terrestribus copiis est superior, nihilominus plurimis angustiis conflictatur. At hodie, atque apud nos Europæos, si unquam, aut uspiam, potentia navalis (quæ quidem huic regno Brittanniæ in dotem cessit) summi ad rerum fastigia momenti est; tum quia pleraque Europæ regna mediterranea simpliciter non sunt, sed maxima ex parte mari cincta; tum etiam, quia utriusque Indiæ thesauri et opes imperio maris veluti accessorium quiddam existunt.

coronæ

nobis, instituto nostro fidis, neque uspiam de via declinantibus (quandoquidem amplificatio imperii fuerit inter officia tria politices tertium) illud omnino prætermittere non licuerit. Restat jam desideratum alterum ex iis, quæ posuimus, duobus, nimirum, de justitia universali, sive de fontibus juris.

Qui de legibus scripserunt, omnes, vel tanquam philosophi, vel tanquam jurisconsulti, argumentum illud tractaverunt. Atque philosophi proponunt multa, dictu pulchra, sed ab usu remota. Jurisconsulti autem, suæ quisque patriæ legum, vel etiam Romanarum, aut Pontificiarum, placitis obnoxii et addicti, judicio sincero non utuntur, sed tanquam e vinculis sermocinantur. Certe cognitio ista ad viros civiles proprie spectat; qui optime norunt, quid ferat societas humana, quid salus populi, quid æquitas naturalis, quid gentium mores, quid rerumpublicarum formæ diversæ : ideoque possint de legibus, ex principiis et præceptis, tam æquitatis naturalis, quam politices, decernere. Quamobrem id nunc agatur, ut fontes justitiæ et utilitatis publicæ petantur, et in singulis juris partibus character quidam et idea justi exhibeatur, ad quam particularium regnorum et rerumpublicarum leges probare, atque inde emendationem moliri, quisque, cui hoc cordi erit et curæ, possit. Hujus igitur rei, more nostro, exemplum in uno titulo proponemus.

TRACTATUS DE JUSTITIA UNIVERSALI, SIVE DE FONTIBUS JURIS, IN UNO TITULO, PER APHORISMOS.

10. Bella moderna, veluti in tenebris gesta, censeri possunt, præ gloria et decore vario, quæ in homines militares, priscis temporibus, a rebus bellicis resilire solebant. Habemus hodie, fortasse ad animos faciendos, ordines quosdam honorificos militiæ, qui tamen jam facti sunt et armis et togæ communes. Etiam in scutis gentilitiis stemmata nonnulla habemus: insuper hospitia quædam publica, militibus emeritis et mutilatis destinata, et hujusmodi. Verum, apud veteres, in locis, ubi victoriæ partæ sunt, extructa trophæa; laudationes funebres, et monumenta magnifica occumbentium in bello; civicæ, militares, singulis concessæ; nomen ipsum imperatoris, quod postea reges maximi a belli ducibus mutuati sunt; redeuntium ducum, bellis prospere confectis, celebres triumphi; donativa, atque largi- EXEMPLUM tiones ingentes in milites, sub exercituum dimissionem: Hæc (inquam) tot et tanta fuerunt, et tam insigni splendore coruscantia, ut pectoribus mortalium, etiam maxime conglaciatis, igniculos subdere, eaque ad bellum inflammare, potuerint. Ante omnia vero mos ille triumphandi apud Romanos, non res erat ex pompa, aut spectaculum quoddam inane, sed inter prudentissima plane nobilissimaque instituta numerandus: utpote qui in se hæc tria haberet; ducum decus et gloriam; ærarii ex spoliis locupletationem; et donativa militum. Verum honor triumphi fortasse monarchiis non competit, præterquam in personis regis ipsius, aut filiorum regis. Quod etiam temporibus imperatorum Romæ obtinuit; qui honorem ipsum triumphi, sibi et filiis suis, de bellis, quæ præsentes ipsi conficerant, tanquam peculiarem reservarunt: vestimenta autem solummodo, et insignia triumphalia, aliis ducibus indulserunt.

Verum, ut sermones hos claudamus; nemo est (ut testatur sacra Scriptura) "qui, sollicite cogitando, potest apponere ad staturam suam cubitum unum;" in pusillo scilicet corporis humani modulo: Cæterum, in magna regnorum et rerumpublicarum fabrica imperium amplificare et fines proferre, reges penes et dominantes est. Nam prudenter introducendo leges, instituta, et consuetudines, quales jam proposuimus, et alias his similes, posteris, et seculis futuris, magnitudinis sementem fecerint. Verum ista consilia apud principes raro tractantur, sed res fortunæ plerunque committitur.

ATQUE hæc habuimus, quæ de proferendis imperii finibus in præsentia occurrunt. Verum quorsum ista commentatio; cum monarchia Romana futura sit inter mundanas (ut creditur) ultima? Nisi quod

PROCEMIUM.

APHORISMUS I.

In societate civili aut lex aut vis valet. Est autem et vis quædam legem simulans: et lex nonnulla magis vim sapiens, quam æquitatem juris. Triplex est igitur injustitiæ fons: vis mera; illaqueatio malitiosa prætextu legis; et acerbitas ipsius legis.

II.

Firmamentum juris privati tale est. Qui injuriam facit, re utilitatem aut voluptatem capit, exemplo periculum. Cæteri utilitatis aut voluptatis illius participes non sunt, sed exemplum ad se pertinere putant. Itaque facile coëunt in consensum, ut caveatur sibi per leges; ne injuriæ per vices ad singulos redeant. Quod si ex ratione temporum, et communione culpæ, id eveniat ut pluribus et potentioribus, per legem aliquam, periculum creetur, quam caveatur, factio solvit legem; quod et sæpe fit.

III.

At jus privatum sub tutela juris publici latet. Lex enim cavet civibus, magistratus legibus. Magistratuum autem auctoritas pendet ex majestate imperii, et fabrica politiæ, et legibus fundamentalibus. Quare, si ex illa parte sanitas fuerit, et recta constitutio, leges erunt in bono usu; sin minus, parum in iis præsidii erit.

IV.

Neque tamen jus publicum ad hoc tantum spec. tat, ut addatur tanquam custos juri privato, ne illud