18 Aristot. de gen. et corr. II, 6. 334 a.

19 Fr. 102 und 103. Es ist daher nicht berechtigt, mit DIELS zu sagen, das physikalische System des Empedokles sei atheistisch trotz der paar aufgeklebten Götteretiketten (über das Ged. d. Emped. S. 406), doch ist seine Philosophie auch nicht reiner oder gar gesteigerter Hylozoismus, wie GOMPERZ: Gr. Denker I, 197-198 und I, 450 will. Das Eigentümliche des Empedokles ist gerade das äußerliche Hinzukommen der beseelenden, bewegenden Kraft zum toten Stoff.

20 Fr. 26. Vergl. Aristot.: Phys. I. 4. 187 a. „ÈK тOÛ μÍɣμаtoc sàp καὶ οὗτοι [sc. Ε. καὶ Ἀναξ.] ἐκκρίνουσι τ ̓ ἂλλα. διαφέρουσι δ ̓ ἀλλήλων τῷ τὸν μὲν περίοδον ποιεῖν τούτων τὸν δ ̓ ἅπαξ.“ 21 Fr. 17. Ferner Fr. 28. 22 Fr. 29.

„οὐ γὰρ ἀπὸ νώτοιο δύο κλάδοι αἴccονται,

οὐ πόδες, οὐ θοὰ γοῦν(α), οὐ μήδεα γεννήεντα, ἀλλὰ εφαῖρος ἔην καὶ (πάντοθεν) ἴcoς ἑαυτῷ.“ Vergl. ferner: Aet. I, 7. 28 (DIELS S. 167 n. 32) und Philopon. de gen. et corr. 19, 3 (DIELS S. 168 n. 41).

23 Fr. 30 und Fr. 31. „πάντα γὰρ ἐξείης πελεμίζετο γυῖα θεοῖο.“ 24 Gerade über diesen wichtigen Punkt ist nun freilich Streit, und man muß sagen, daß verschiedene Auffassungsarten gleich möglich sind. Zuerst hat BRANDIS die oben vertretene Ansicht aufgestellt, wonach die Bildung größerer Massen aus der Wirksamkeit des Streites, die der organischen Wesen aber aus der der Liebe abgeleitet würden, vergl. Hdbch. d. Gesch. d. gr.-röm. Philos. (1835) I. Teil S. 201. ZELLER dagegen, Philos. d. Gr. I, 778, meint, daß sowohl auf dem Weg der Einheit (Liebe) zur Vielheit (Haß), als auch auf dem entgegengesetzten sich Organismen bilden müßten, nur habe Empedokles dies nur für den zweiten Fall ausgeführt. DÜMMLER: Academica (S. 217) und GOMPERZ: Gr. Denker I, 196 und I, 448 ff. sind der Ansicht, daß sich tatsächlich von beiden Reihen der Entwicklung Belege finden ließen. Dagegen hat neuerdings H. v. ARNIM (die Weltperioden des Empedokles in: Festschrift zum 70. Geburtstag TH. GOMPERZ S. 16 ff.) mit guten Gründen die Auffassung von BRANDIS wieder zu Ehren gebracht. Auf ARNIM muß ich wegen der näheren Begründung verweisen.

25 Fr. 22 s. o.

26 Pseudoplut. Strom. ap. Euseb. P. E. I, 8. (DIELS S. 166 n. 30.) Ferner Philo de provid. II, 60 p. 86. (DIELS S. 169 n. 49) und Aet. II, 6, 3. (DIELS a. a. O.) ZELLER I, 2 S. 787; v. ARNIM a. a. O. und Fr. 48 und 49.

27 Aristot. Met. I, 4. 985 a. καὶ Ἐ. ἐπὶ πλέον μὲν χρῆται τούτου (Αναξαγ.) τοῖς αἰτίοις, οὐ μὴν οὐθ ̓ ἱκανῶς οὐτ ̓ ἐν τούτοις εὑρίσκει τὸ ὁμολογούμενον· πολλαχοῦ γοῦν αὐτῷ ἡ μὲν Φιλία διακρίνει τὸ δὲ Νεῖκος συγκρίνει."

28 Aristot. de coelo II, 13. 295 b. „ὅτι δὲ μένει, ζητοῦσι τὴν αἰτίαν καὶ λέγουσιν οἱ μὲν τοῦτον τὸν τρόπον, ὅτι τὸ πλάτος καὶ τὸ μέγεθος αὐτῆς αἴτιον, οἱ δ' ὥσπερ Ε., τὴν τοῦ οὐρανοῦ φορὰν κωλύειν, καθάπερ τὸ ἐν τοῖς κυάθοις ὕδωρ καὶ γὰρ τοῦτο κύκλῳ τοῦ κυάθου φερομένου πολλάκις κάτω τοῦ χαλκοῦ γινόμενον ὅμως οὐ φέρεται κάτω πεφυκός φέρεσθαι διὰ τὴν αὐτὴν αἰτίαν.“

29 Aet. II, 13, 11. (DIELS S. 170 n. 54.) Ferner: Aet. II, 13, 2. „Ε. πύρινα ἐκ τοῦ πυρώδους, ὅπερ ὁ ἀὴρ ἐν ἑαυτῷ περιέχων ἐξανέθλιψε κατὰ τὴν πρώτην διάκρισιν. Vergl., auch zum folgenden: ZELLER I, 2. 790. 30 Pseudoplut. Strom. I, 8, 10 (DIELS S. 166 n. 30) und Aet. II, 25, 15 (DIELS S. 171 n. 60). Ε. ἀέρα συνεστραμμένον, νεφοειδῆ πεπηγότα ὑπὸ πυρός, ὥστε σύμμικτον (sc. τὴν σελήνην) und Aet. II, 28, 5 (DIELS a. a. 0.), ferner Fr. 41 u. 43.

31 Aristot. de anim. II, 7. 418b, 20 (DIELS S. 170 n. 57), ferner: de sensu VI, 446a, 26 (DIELS a. a. O.).

32 Aet. V, 18, 1 (DIELS S. 174 n. 75).

33 Fr. 42.

ἀπεστέγασεν δὲ οἱ αὐγάς

ἐστ ̓ ἂν ἴῃ καθύπερθεν, ἀπεσκνίφωσε δὲ γαίης

τόςςον ὅσον τ ̓ εὖρος γλαυκώπιδος ἔπλετο μήνης.“ und Aet. II, 28, 5. Aus Fr. 45 geht hervor, daß er sich den Mond als kreisrunde Scheibe dachte.

34 Arist. Meteor. II, 9. 369 b, 12 (DIELS S. 171 n. 63) und Aet. III, 3. 7 und Aristot. de coelo III, 7; sowie Pseudoplut. Strom. a. a. Ο. ηγῆς ἱδρῶτα θάλαccav“ und Aet. III, 16. 3 (DELS S. 171

35 Fr. 55. n. 66).

36 Fr. 56. „ἅλς ἐπάγη ῥιπῇςιν ἐωςμένος ηελίοιο." Und Aelian: Hist. an. IX, 64 (DIELS, Vors. a. a. Ο.). Vergl. ZELLER I, 2 S. 791 Anm. 2 u. 3. 37 Fr. 52. πολλὰ δ ̓ ἔνερθε οὔδεος πυρὰ καίεται.“

38 Seneca nat. quaest. III, 24, 1 (DIELS S. 172, 68). E. existimat ignibus, quos multis locis terra opertos tegit, aquam calescere, si subiecti sunt ei solo, per quod aquis transcursus est —“ und: Plut. prim. frig. 19, 4 p. 953 (DIELS &. a. O. n. 69). Ferner Aristot. probl. 21, 11. 937 a, 11 (DIELS a. a. O.).

....

39 Fr. 89. ηγνοὺς, ὅτι πάντων εἰσὶν ἀπορροαί, ὅcc ̓ ἐγένοντο.“ Ferner: Aristot. de gen. et. corr. I, 8. 325 b: αλλ' ὥσπερ Ε. καὶ τῶν ἄλλων τινές φασι πάσχειν διὰ πόρων, οὕτω πᾶσαν ἀλλοίωσιν καὶ πᾶν τὸ πάσχειν τοῦτον γίνεσθαι τὸν τρόπον, διὰ τοῦ κενοῦ γινομένης τῆς διαλύσεως καὶ τῆς φθορᾶς, ὁμοίως δὲ καὶ τῆς αὐξήσεως, ὑπειςδυομένων στερεῶν;“ und Plato Men. 76 C.

40 Theophr. de sensu. 13.

41 Fr. 13. οὐδέ τι τοῦ παντὸς κενεόν πέλει οὐδὲ περισσόν.“

Fr. 14. τοῦ παντὸς δ ̓ οὐδὲν κενεόν· πόθεν οὖν τί κ ̓ ἐπέλθοι;“ 42 Fr. 22.

43 Fr. 91.

45 Fr. 35, 3.

η ὕδωρ

οἴνῳ μᾶλλον ἐνάρθμιον, αὐτὰρ ἐλαίῳ

οὐκ ἐθέλει.“

44 Alex. quaest. II, 23 p. 72, 9 (BRUNS). (DIELS S.180 n.89.) Vergl. Fr.91. ἐπεὶ Νεῖκος μὲν ἐνέρτατον ἵκετο βένθος δίνης, ἐν δὲ μέση Φιλότης στροφάλιγγι γένηται, ἐν τῇ δὴ τάδε πάντα συνέρχεται ἓν μόνον εἶναι, οὐκ ἄφαρ, ἀλλὰ θελημὰ συνίεταμεν ̓ ἄλλοθεν ἄλλα τῶν δέ τε μισγομένων χεῖτ ̓ ἔθνεα μυρία θνητῶν· πολλὰ δ ̓ ἄμειχθ ̓ ἔςτηκε κεραιομένοισιν ἐναλλάξ, ὅcc ̓ ἔτι Νεῖκος ἔρυκε μετάρσιον· οὐ γὰρ ἀμεμφέως τῶν πᾶν ἐξέστηκεν ἐπ ̓ ἔσχατα τέρματα κύκλου, ἀλλὰ τὰ μέν τ' ἐνέμιμνε, μελέων τὰ δέ τ ̓ ἐξεβεβήκει. ὅςcον δ ̓ αἰὲν ὑπεκπροθέοι, τόσον αἰὲν ἐπῄει ἠπιόφρων Φιλότητος ἀμεμφέος ἄμβροτος ὁρμή.

αἶψα δὲ θνήτ ̓ ἐφύοντο, τά πρὶν μάθον ἀθάνατ ̓ εἶναι, Ζωρά τε τὰ πρὶν ἄκρητα, [ἔκρητο?] διαλλάξαντα κελεύθους τῶν δέ τε μισγομένων χεῖτ ̓ ἔθνεα μυρία θνητῶν, παντοίαις ἰδέησιν ἀρήροτα, θαῦμα ἐδέσθαι.“

46 Aet. V, 26, 4. (DIELS S. 172 n. 70.)

47 Vergl. aber ZELLER V, 2 S. 792 Anm. 2. Dagegen MEYER: Gesch. d. Botanik. Königsberg 1854. S. 48.

48 Aet. a. a. Ο. u. Theophr. de caus. plac. 12, 5. εν γάρ τι τὸ γεννῶν οὐχ ὥσπερ Ε. διαιρεῖ καὶ μερίζει τὴν μὲν γῆν εἰς τὰς ῥίζας, τὸν δ ̓ αἰθέρα εἰς τοὺς βλαστοὺς ὡς ἑκάτερον ἑκατέρου χωριζόμενον, ἀλλ ̓ ἐκ μιᾶς ὕλης καὶ ὑφ ̓ ἑνὸς αἰτίου γεννῶντος." Ferner Aristot. de anim. II, 4. 415 b, 28. 49 Vergl. Aristot. de gen. et corr. II, 3. 330b, 19. „ ἔνιοι δ ̓ εὐθὺς τέτταρα λέγουσιν οἷον Ε. συνάγει δὲ καὶ οὗτος εἰς τὰ δύο· τῶς γὰρ πυρὶ τ ̓ ἄλλα πάντα ἀντιτίθησιν" und Met. I, 4. 985.

50 Fr. 102 u. 103 und ZELLER I, 2. S. 792 Anm. 2.

51 Aet. V, 26. (DIELS S. 177 n. 70.)

52 Fr. 79. 53 Fr. 82.

ποὕτω δ ̓ ὠιοτοκεῖ μακρὰ δένδρεα πρῶτον ἐλαίας.“ ταῦτα τρίχες καὶ φύλλα καὶ οἰωνῶν πτέρα πυκνά καὶ λεπίδες γίγνονται ἐπὶ στιβαροῖς μέλεσσιν.“ 54 Aet. a. a. O. und n. 77 und n. 78 bei DIELS.

55 Es wurde schon oben bemerkt, daß hier verschiedene Ansichten herrschen. Ich muß in betreff der näheren Begründung meines Standpunktes wieder auf den Aufsatz v. ARNIM verweisen (Festschrift für GoMPERZ S. 24), welcher die Ausführungen von GOMPERZ: Gr. Denker S. 196 verbessert und ergänzt.

56 Fr. 57. τη· πολλαὶ μὲν κόραι ἀναύχενες ἐβλάστησαν,

γυμνοὶ δ ̓ ἐπλάζονται βραχίονες εὔνιδες ὤμων,
ὄμματα τ' οἶ(α) ἐπλανᾶτο πενητεύοντα μετώπων.“

57 Fr. 59. αὐτὰρ ἐπεὶ κατὰ μεῖζον ἐμίσγετο δαίμονι δαίμων, ταῦτά τε συμπίπτεςκον, ὅπῃ συνέκυρσεν ἕκαστα,

ἄλλα τε πρὸς πολλὰ διηνεκἢ ἐξεγένοντο.“

58 Fr. 62. „ούλοφυεῖς μὲν πρῶτα τύποι χθονὸς ἐξανέτελλον,
ἀμφοτέρων ὕδατός τε καὶ ἴδεος αἶςαν ἔχοντες·
τοὺς μὲν πῦρ ἀνέπεμπε θέλον πρὸς ὁμοῖον ἱκέσθαι,
οὔτε τί πω μελέων ἐρατὸν δέμας ἐμφαίνοντας
οὔτ ̓ ἐνοπὴν οἷόντ ̓ ἐπιχώριον ἀνδράει γυῖον.“

59 Fr. 61. πολλὰ μὲν ἀμφιπρόσωπα καὶ ἀμφίςτερνα φύεσθαι,
βουγενῆ ἀνδρόπρωρα, τὰ δ ̓ ἔμπαλιν ἐξανατέλλειν

ἀνδροφυῆ βούκρανα, μεμειγμένα τῇ μὲν ἀπ ̓ ἄνδρων
τῇ δὲ γυναικοφυή, σκιεροῖς ήσκημένα γυίοις.“

60 Aristot. Phys. II, 8. 199a. „ὅπου μὲν οὖν ἅπαντα συνέβη ὥσπερ κ ̓ ἂν εἰ ἕνεκά του ἐγίνετο, ταῦτα μὲν ἐςώθη ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου cucτάντα ἐπιτηδείως· ὅσα δὲ μὴ οὕτως, ἀπώλετο καὶ ἀπόλλυται, καθάπερ Ε. λέγει τὰ βουγενῆ ἀνδρόπρωρα.“ Zum ganzen vergl. ferner: Aet. V, 19, 5. (DIELS S. 173, 77.)

61 Fr. 65.

ἐν δ ̓ ἐχύθη καθαροῖει· τὰ μὲν τελέθουσι γυναίκες, ψύχεος ἀντιάσαντα, (τὰ δ ̓ ἔμπαλιν ἄρρενα θερμοῦ.)“ und Fr. 67. ἐν γὰρ θερμοτέρῳ τοκὰς ἄρρενος ἔπλετο γαστήρ καὶ μέλανες διὰ τοῦτο καὶ ανδρωδέστεροι ἄνδρες

καὶ λαχνήεντες μᾶλλον.“

62 Aristot. de part. anim. II, 2. 648a, 25 (DIELS S. 173, 73); ferner Aristot. de resp. 14. 477 a, 32 (DIELS a. a. O.) und Aristot. gen. anim. 764 a. 63 Aet. V, 7, 1 (DIELS S. 175, 81).

64 Vergl. zum folgenden: H. DIELS, Gorgias und Empedokles, in den Sitzungsber. d. preuss. Akad. d. Wiss. Berlin 1884. S. 343 ff.

65 Fr. 84.

ὡς δ ̓ ὅτε τις πρόοδον νοέων ώπλίςατο λύχνον
χειμερίην διὰ νύκτα, πυρὸς σέλας αἰθομένοιο
ἅψας, παντοίων ἀνέμων λαμπτῆρας ἀμοργούς,
οἵ τ ̓ ἀνέμων μὲν πνεῦμα διασκιδνᾶσιν ἀέντων,
φῶς δ ̓ ἔξω διαθρῷσκον, ὅσον ταναώτερον ήεν,
λάμπεςκεν κατὰ βηλὸν ἀτειρέειν ἀκτίνεςαιν·
ὡς δὲ τοτ ̓ ἐν μήνιγξιν εργμένον ὠγύγιον πῦρ
λεπτῇείν (τ ̓ ὀθόνῃςι λοχάζετο κύκλοπα κούρην,
(αΐ) χοάνης δίαντα τετρήατο θεσπεσίησιν·

αἳ δ ̓ ὕδατος μὲν βένθος ἀπέςτεγον ἀμφιναέντος,
πῦρ δ ̓ ἔξω διίεςκον, ὅςον ταναώτερον ήεν.“

66 Fr. 109 u. Fr. 90, der Satz gilt ganz allgemein.
67 Fr. 85. ἡ δὲ φλὸν ἱλάειρα μινυνθαδίης τύχε γαίης.“
68 Theophrast de sensu 8 (DIELS S. 177). Vergl. Fr. 95.
69 Vergl. DIELS a. a. O. S. 355.

70 Aet. IV, 14, 1 (DIELS S. 188 n. 88).

71 Vergl. Theophr. de sensu 9 (DIELS S. 177). ητὴν δὲ ἀκοὴν ἀπὸ τῶν ἔξωθεν γίνεσθαι ψόφων, ὅταν ὁ ἀὴρ ὑπὸ τῆς φωνῆς κινηθείς ἠχῇ ἐντός.“ (Vergl. Fr. 99. κώδων· σάρκινος ὄζος.") ηὥσπερ γὰρ εἶναι κώδωνα τῶν ἴσων ἔχων τὴν ἀκοὴν, ἣν προςαγορεύει σάρκινον ὄζον κινουμένην δὲ παίειν τὸν ἀέρα πρὸς τὰ στερεά καὶ ποιεῖν ἔχον.“ Ferner Theophr. a. a. Ο. 21.

72 Theophr. de sensu 9 (schließt sich an die oben zitierte Stelle an). Vergl. Fr. 102. 73 Fr. 105.

καἵματος ἐν πελάγει τεθραμμένη ἀντιθορόντος
τῇ τε νόημα μάλιστα κικλήσκεται ἀνθρώποισιν·
αἷμα γὰρ ἀνθρώποις περικάρδιον ἐστι νόημα.“

Ferner Fr. 106-108.

74 Vergl. ZELLER I, 2 S. 803 Anm. 3.

75 Theophr. de sensu 11 (DrELS S. 177). 76 Vergl. Fr. 100.

77 Aet. V, 24, 2 (DIELS S. 176 n. 85).

78 Vergl. außer dem Aufsatz von DIELS über die Gedichte des Empedokles zum folgenden: ROHDE: Psyche II, 171 ff. und O. KERN: Empedokles und die Orphiker im Arch. f. Gesch. d. Philos. I S. 49 ff. und A. DIETERICH: Nekyia S. 108 ff.

79 Fr. 111.

φάρμακα δ' ὅcca γεγᾶει κακῶν καὶ γήραος ἄλκαρ πεύσῃ, ἐπεὶ μούνῳ σοὶ ἐγὼ κρανέω τάδε πάντα. παύσεις δ ̓ ἀκαμάτων ἀνέμων μένος οἵ τ ̓ ἐπὶ γαῖαν ὀρνύμενοι πνοιαῖοι καταφθινύθουσιν ἀρούρας κ. τ. λ. 80 Fr. 112. ἐγὼ δ ̓ ὑμῖν θεὸς ἄμβροτος, οὐκέτι θνητός πωλεῦμαι μετὰ πᾶει· τετιμένος, ὥσπερ ἔοικα ταινίαις τε περί τεπτος στέφεσίν τε θαλείοις.“

81 Fr. 129. 82 Fr. 117.

ἤδη γάρ ποτ' ἐγὼ γενόμην κουρός τε κόρη τε θάμνος τ' οἰωνός τε καὶ ἔξαλος ἔλλοπος ἰχθύς.“ 83 Fr. 146. εἰς δὲ τέλος μάντεις τε καὶ ὑμνοπόλοι καὶ ἰητροί καὶ πρόμοι ἀνθρώποισιν ἐπιχθονίοιςιν πέλονται, ἔνθεν ἀναβλαστοῦσι θεοὶ τιμῇσιν φέριστοι.

84 Fr. 128. οὐδέ τις ἦν κείνοισιν Ἄρης θεὸς οὐδὲ Κυδοιμός
οὐδὲ Ζεὺς βασιλεὺς οὐδὲ Κρόνος οὐδὲ Ποσειδῶν,
ἀλλὰ Κύπρις βασίλεια.

τὴν οἴγ ̓ εὐσεβέεαιν ἀγάλμασιν ἱλάσκονται
γραπτοῖς δὲ ζῴοις μύροιςί τε δαιδαλεόδμοις

μύρνης τ' ἀκρήτου θυσίαις λιβάνου τε θυώδους,
Σουθῶν τε σπονδὰς μελιτῶν ῥίπτοντες ἐς οὐδας.
ταύρων δ ̓ ἀκρήτοις φόνοις οὐ δεύετο βωμός,
ἀλλὰ μύσος τοῦτ ̓ ἔςκεν ἐν ἀνθρώποια μέγιστον,
θυμὸν ἀπορραίσαντας ἐνέδμεναι ἠέα γυῖα.